Publikacje » Opinie

Kluczowe wnioski z diagnozy „Innowacyjność i przedsiębiorczość”

dr Piotr Tamowicz

piotr@tayloreconomics.com

Piotr Tamowicz, Michał Przybyłowski (Taylor Economics)

Kluczowe wnioski

1. OM stanowi centrum gospodarcze regionu pomorskiego, a jego możliwości oddziaływania wykraczają daleko poza granice administracyjne województwa (pas nadmorski, Polska północna). Zasoby przedsiębiorstw jakie tu są zgromadzone (74% wszystkich podmiotów gospodarczych zarejestrowanych na terenie województwa, w tym 81 spośród 100 dużych inwestorów zagranicznych oraz 85% wszystkich pomorskich spółek z kapitałem zagranicznym), czynników produkcji czy wytworzonych dóbr (np. 82% produkcji sprzedanej przemysłu całego województwa) świadczą o koncentracji wszelkich aktywów (i problemów rozwojowych) na stosunkowo małej przestrzeni.

OM dysponuje bardzo interesującym układem czynników rozwojowych endo- (wewnętrznych) i egzogenicznych (zewnętrznych). Niewątpliwie fundamentem dla funkcjonowania biznesu w OM jest rynek wewnętrzny. Jest on nominalne duży (sam OM to ok 1,55 mln mieszkańców; całe województwo pomorskie to ok. 2,3 mln mieszkańców), choć w konkurencji o inwestycje może być daleko w tyle za południem Polski (w pasie województw południowych od Wrocławia do Krakowa mieszka około 1/3 liczby ludności Polski). Perspektywy jego znacznego organicznego wzrostu (nawet przy rekordowej jak na warunki polskie dzietności i dodatnim saldzie migracji) są niepewne, a narastanie zjawiska starzenia się społeczeństwa może istotnie zmienić strukturę popytu. Istotnym elementem wsparcia popytu wewnętrznego jest turystyka, której znaczenie może rosnąć dzięki promocji, jak i poprawiającej się dostępności komunikacyjnej. Rozwój oparty o rynek wewnętrzny ma jednak swoje ograniczenia, których przełamanie może oferować wyłącznie rynek międzynarodowy. Pod tym względem sytuacja OM jest znacznie lepsza, gdyż nadmorskie położenie (porty, działające przy nich stocznie i dostęp do szlaków żeglugowych) stwarza naturalną ekspozycję na rynki zagraniczne i może oferować znaczącą przewagę kosztową (niskie koszty jednostkowe transportu). Eksploatacja tej podstawy endogenicznego rozwoju jest w naturalny sposób wpisana w gospodarkę OM (w całym OM 57,6% wartości eksportu jest przewożona drogą morską) i przez tą gospodarkę efektywnie wykorzystywana (wysoki udział eksportu, bardzo duża liczba MSP - eksporterów).
Rozkład zasobów na terenie samego OM wskazuje na znaczne różnice pomiędzy rdzeniem, a obszarem uzupełniającym. Rdzeń jest obszarem przyciągającym wszystko co duże, bardziej zaawansowane i złożone (dużych inwestorów, inwestorów zagranicznych, nowe technologie, itd.). Tu też ulokowana jest większość przemysłu przetwórczego. Obszar uzupełniający jest mniej uprzemysłowiony, jest tam dużo firm mikro, dużo firm specjalizujących się w usługach turystycznych czy rolnictwie.
Obie strefy OM będą natrafiać na podobne ograniczenia rozwojowe choć w innej skali. Kluczowy problem to popyt na grunty. Rdzeń z dwoma strefami przy-portowymi oferuje wyjątkowe warunki do zwiększania poziomu uprzemysłowienia, czyli tego rodzaju działalności, która w naturalny sposób może opierać się o eksport i transport morski uniezależniając OM do rynku wewnętrznego. Popyt na tereny w tych obszarach może stworzyć trzy problemy: wzrost cen nieruchomości (konieczne jest zwiększanie ich podaży, aby ten wzrost hamować), konieczność dokonania niezbędnych inwestycji infrastrukturalnych (konieczne jest racjonalne wykorzystanie środków strukturalnych) oraz spory planistyczne (przeznaczanie terenów poprzemysłowych na cele niegospodarcze). W naszej ocenie przestrzeń do reindustrializacji rdzenia OM jest duża choć niewątpliwie pula terenów około-portowych ograniczona. W obszarze uzupełniającym będzie podobnie (jest tam dużo terenów, ale mało przystosowanych do działalności przemysłowej). Popyt podbije ceny nieruchomości i konieczne będą inwestycje infrastrukturalne głównie drogowe (ważnym impulsem aktywizacji gospodarczej obszarów „poza obwodnicą” będzie obwodnica metropolitalna). Tu też może dojść do poważnego konfliktu pomiędzy inwestorami a mieszkańcami (developerami) w pogoni za atrakcyjnymi gruntami. Proces dekoncentracji zabudowy może ten konflikt pogłębić i mieć poważne negatywne skutki dla decyzji lokalizacyjnych przedsiębiorców zmuszając ich do migracji na obrzeża OM (tańsze grunty) przy okazji wywołując presję na inwestycje infrastrukturalne (którym samorządy mogą nie podołać). Odpowiednie zaadresowanie sygnalizowanych problemów pozwoliłoby na reindustrializację gospodarki OM i naturalne ukształtowanie się dwóch stref – dużego przemysłu (rdzeń) i małego przemysłu (obszar uzupełniający). Konieczność szybkiego ograniczenia tych napięć jest pilna, aby nie doprowadzić do wyhamowania obecnego zainteresowania obszarem uzupełniającym, gdyż jak wynika ze statystyk dynamika firm z sektora średniej i wysokiej technologii jest wyższa na obszarze uzupełniającym niż w rdzeniu; szybszy jest też przyrost firm mikro i średnich. Jak widać obszar uzupełniający ma swoją atrakcyjność – oby trwała ona jak najdłużej.
Sposobem na przekroczenie bariery rynku wewnętrznego i „podłączenie” się pod rynki globalne i globalne trendy (cyfryzacja) są także zaawansowane usługi biznesowe. Jest to rodzaj działalności w najmniejszym stopniu uzależniony od aktywów trwałych czy innych zasobów materialnych. OM posiada wszystkie atuty, aby takie działalności mogły się rozwijać: niezwykle atrakcyjne (w stosunku do reszty kraju) warunki osiedleńcze, tradycje działalności sektora IT. Atuty te dostrzegli już obecnie inwestorzy z obszaru BPO. Drugim filarem tego sektora mogłyby być rodzime firmy technologiczne zarządzające procesami innych korporacji. Obecnie kluczową barierą dla rozwoju tej specjalizacji jest mała podaż informatyków i związane z tym rosnące koszty pracy.
Rozwój zasobów przedsiębiorstw wymaga wsparcia publicznego na etapie startu. OM dysponuje bardzo rozbudowaną infrastrukturą wsparcia (parki, inkubatory). Jest ona skoncentrowana na terenie rdzenia i zorientowana na nowoczesne sektory (np. IT, biotechnologia). Rozbudowa takiej infrastruktury poza rdzeniem mogłaby istotnie wesprzeć i ukierunkować przedsiębiorczość (choć jak wynika ze statystyk na obszarze uzupełniającym rodzi się więcej firm niż w rdzeniu) szczególnie gdy pojawi się obwodnica metropolitalna. Istotne jest także, aby równolegle ze wspieraniem biznesu IT więcej pomocy (lokalowej, doradczej) kierowano na bardziej tradycyjne sektory.
Statystyki na temat innowacyjności sektora przedsiębiorstw sygnalizują pewien paradoks. Nakłady na działalność innowacyjną w przedsiębiorstwach spadły w okresie ostatnich 10 lat w ujęciu realnym (mocniej w przemyśle niż w usługach). Zmniejszyła się też liczba przedsiębiorstw aktywnych innowacyjnie (mocniej w przemyśle niż w usługach). Jednocześnie gospodarka OM jest w dużym stopniu zorientowana na eksport produktów technicznie i technologicznie złożonych (statki, paliwa, oleje, maszyny i urządzenia). Z jednej strony mamy więc innowacyjny regres po stronie nakładów i jednocześnie duży sukces po stronie wyników przynajmniej niektórych sektorów. Wytłumaczenie tego paradoksu może być takie, że w eksportowanych produktach zawiera się innowacyjność wytworzona poza granicami regionu. Dla regionu (i OM) i biznesu jest to korzystne choć obraz statystyczny jest zły. Wskazuje to jednak na dużą asymetrię gospodarki OM i podział na tych co „importują” innowacje (i odsprzedają je dalej) i tych co na innowacje są mniej zorientowani. Problemy innowacyjności szczególnie mocno odbijają się w niskim (niższym niż OM Wrocławia i nieznacznie niższym niż OM Poznania) tempie wzrostu wydajności pracy. Problemy demograficzne mogą tą wydajność jeszcze bardzie osłabić. Jedynym substytutem dla pracy mogą być zatem inwestycje w wysokowydajny sprzęt i maszyny. Absorpcja takich inwestycji powinna być zwiększona na terenie OM (szczególnie w MSP) poprzez dostęp do taniego finansowania (pożyczki, kredyty).
Dostępność środków finansowych i nasycenie kadrą w sektorze nauki/B+R jest zadawalające. W ostatnich latach nastąpił jednak istotny regres zasobów aparatury naukowo-badawczej (najwyższy w kraju, obok województwa lubuskiego, wskaźnik amortyzacji) co (łącznie też z innymi ograniczeniami regulacyjnymi i społecznymi) przekłada się na bardzo małe efekty dla gospodarki (liczba tworzonych wynalazków, wartość prac wykonywanych na rzecz przedsiębiorstw). Ta mała efektywności w użytkowaniu nakładów nie wymaga silnej presji na intensywne rozwijanie infrastruktury komercjalizacji wyników badan B+R (infrastruktura ta na obecnym etapie jest wystarczająca). Możliwe jest, że w przypadku integracji tej infrastruktury (obecnie każda uczelnia ma własną infrastrukturę) pojawiłyby się pewne synergie i oszczędności.
Wpływ nowego RPO (2014-2020) na rozwój zasobów przedsiębiorstw może być mniejszy niż oczekiwania. Skoncentrowanie wsparcia na kilku wybranych kierunkach (quasi-sektorowych) – tzw. inteligentne specjalizacje może natrafić na barierę podaży racjonalnych projektów inwestycyjnych. Znaczne efekty natomiast będzie można uzyskać w zakresie modernizacji zaplecza badawczego szkół wyższych.

Rekomendacje

1. Proces re-industrializacji, który może być kluczowy dla tworzenia nowych miejsc pracy wymaga likwidacji napięć i (ewentualnej) nierównowagi w podaży terenów inwestycyjnych. Konieczne jest tu dokonanie przeglądu na poziomie OM planów zagospodarowania przestrzennego, dokonanie ich rewizji w celu ograniczenia procesu niekontrolowanej suburbanizacji i wskazania nowych terenów pod lokalizację stref biznesowych i przemysłowych.

2. Metropolizacji wymaga pozyskiwania inwestorów i ich sekwencjonowania (kierowania na lokalizacje optymalne z punktu widzenia rozwoju OM), aby jak najlepiej wykorzystać potencjał rdzenia i obszaru uzupełniającego. Obecnie zadaniami takimi zajmuje się InvestGDA i Invest-in-Pomerania. Konieczna jest osobna ewaluacja działalności obu podmiotów, aby wskazać najkorzystniejszą formę podziału zadań.

3. Wzmocnieniu eksportowej ekspozycji OM przysłuży się także zintegrowana promocja takiego eksportu, jak i poszukiwanie rynków zbytu, co może być czynione za pośrednictwem wyspecjalizowanej agendy „Export-OM”.

4. Infrastruktura wsparcia przedsiębiorczości staje się już na tyle ważącym aktywem, że jej dalszy zindywidualizowany rozwój może nieść szereg zagrożeń (szczególnie, gdy źródłem tego rozwoju są wyłącznie środki publiczne). Proponujemy utworzenie rady interesariuszy takiej infrastruktury dla zarządzania strategicznym rozwojem i ryzykami.

5. Ze względu na pilną potrzebę doinwestowania wiodących jednostek naukowych w aparaturę badawczą dla zminimalizowania ryzyk wskazane jest co najmniej koordynowanie tego procesu i uwspólnianie pewnych inwestycji.

Ostatnie publikacje tego autora:

Kluczowe wnioski z diagnozy „Innowacyjność i przedsiębiorczość”